Kto był pierwszy na Wyspach Kurylskich

W oświadczeniach Tokio na temat historycznej przynależności Wysp Kurylskich jest pewna obłuda. Te wyspy na Morzu Ochockim zostały odkryte w XVI wieku przez rosyjskich marynarzy, a w XVII wieku Rosja i Japonia zaczęły je podbijać.

Kompromis osiągnięto po prawie 25 latach, negocjując nowy traktat w Petersburgu. Rosja zrezygnowała z Wysp Kurylskich, a Kraj Wschodzącego Słońca – z Sachalinu. Ale ten dokument też został poddany w wątpliwość po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 roku.

Według prawa wojennego

Wraz z wybuchem II wojny światowej skomplikowały się stosunki na linii Moskwa – Tokio. Aby pomóc Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii na Dalekim Wschodzie, w kwietniu 1945 roku Związek Radziecki wycofał się z umowy o nieagresji z Japonią, a w sierpniu wypowiedział jej wojnę. W zamian Stalin zażądał od sojuszników Sachalinu Południowego i Wysp Kurylskich.

Waszyngton i Londyn przyjęły jego warunki. W przypadku odmowy Moskwa mogła przystąpić do samodzielnych działań. Zachodni sojusznicy obawiali się tego. W lutym 1945 roku na konferencji jałtańskiej, w „porozumieniu krymskim trzech wielkich mocarstw w kwestii Dalekiego Wschodu", alianci ugruntowali przejście Sachalinu Południowego i Wysp Kurylskich do Związku Radzieckiego.

Jednak Moskwa nagle odmówiła podpisania tego dokumentu. Kreml był niezadowolony z faktu, że tekst sporządziły Waszyngton i Londyn. Ponadto strona radziecka skrytykowała dokument za to, że nie było w nim mowy o tym, na czyją korzyść Tokio rezygnuje z Wysp Kurylskich.

Pod wieloma względami brak podpisu Moskwy pod porozumieniem z San Francisco w konsekwencji dał Stanom Zjednoczonym i Japonii powód do spekulowania o bezprawnym przejściu Wysp Kurylskich pod jurysdykcję Związku Radzieckiego, a później Rosji.

Już w czasach postradzieckich ubolewał nad tym guru rosyjskiej dyplomacji Jewgienij Primakow: „Przegapiliśmy szansę. Gdybyśmy nie odmówili podpisania traktatu pokojowego w 1951 roku w San Francisco, nie mielibyśmy problemów terytorialnych".

Porozumienie i amerykańskie bazy

Moskwa próbowała później podpisać traktat z San Francisco, ale napotkała na opór ze strony najpierw Amerykanów, a potem Japończyków. Wkrótce Japończycy zaczęli mówić o tym, że Związek Radziecki jako pierwszy naruszył pakt o neutralności, czyli Kuryle Południowe – północne terytoria, jak nazywa je Tokio – są bezprawnie okupowane.

Pojawienie się w Japonii amerykańskich baz wojskowy bardzo niepokoiło Związek Radziecki, dlatego Moskwa zaczęła się targować. Kreml zgodził się na rozważenie kwestii przekazania dwóch wysp – Szykotan i Habomai – domagając się w zamian wycofania z Japonii obcych wojsk.

Chociaż deklaracja moskiewska z 1956 roku nie weszła w życie z powodu niechęci stron do kompromisu, nadal uważa się ją za podstawę powojennej radziecko-japońskiej, a później rosyjsko-japońskiej dyplomacji. Chruszczow do końca życia uważał ten dokument za poprawny.

Pieniądze w zamian za Wyspy Kurylskie

Pierestrojka i „nowe myślenie polityczne", które ogłosił w połowie lat 80. Michaił Gorbaczow, zainspirowały też Japończyków. W zachodzących w Związku Radzieckim zmianach zobaczyli szansę rozwiązania sporu terytorialnego. Na początku 1990 roku do Moskwy udał się minister spraw zagranicznych Shintarō Abe (ojciec obecnego premiera Japonii).

Rezultatem nawiązanego dialogu było uzgodnienie wizyty radzieckiego przywódcy w Tokio. Czując się panami sytuacji, Japończycy od razu zaczęli się targować. Zaproponowali Moskwie, aby deklaracja z 1956 roku legła u podstaw rozmów w sprawie traktatu pokojowego, ale została uzupełniona o obietnicę oddania Tokio nie dwóch, ale czterech wysp w południowej części archipelagu kurylskiego. W zamian Japończycy wyrazili gotowość do udzielenia Rosji pomocy gospodarczej.

Deklaracja z Moskwy przeszła przez sześć rund negocjacji, raz za razem wysłuchiwano żądań Japończyków – wyspy w zamian za pomoc gospodarczą.

Przyjaźń, wędkowanie, ale nie pokój

W 1997 roku pierwszy rosyjski prezydent Boris Jelcyn i szef japońskiego rządu Ryūtarō Hashimoto spotkali się w Krasnojarsku. Oprócz negocjacji szefowie państw ustalili, że pójdą na ryby. Liczyli, że nieformalny dialog przybliży rozwiązanie problemu Wysp Kurylskich i podpisanie traktatu pokojowego.

Rezultatem tego spotkania „bez krawatów" było rosyjsko-japońskie porozumienie w sprawie połowów, inwestycji i gwarancji bankowych. Traktat pokojowy miał zostać podpisany bliżej roku 2000.

Putin i Abe

Władimir Putin już w trakcie swojej pierwszej kadencji mówił, że Rosja jest gotowa omówić z Japonią warunki traktatu pokojowego. Nie miał też nic przeciwko temu, aby u jego podstaw legła deklaracja z 1956 roku.

Putin i Abe w ramach nowego podejścia przeprowadzili kilka dwustronnych spotkań, mówiąc sobie po imieniu i przechodząc do jeszcze większej komitywy. Ale przełom w rozwiązaniu sporu terytorialnego i podpisaniu traktatu pokojowego nie nastąpił.

Ale nadzieję na to, że osobista chemia pomoże w osiągnięciu kompromisu i przyczyni się do zawarcia traktatu pokojowego na zadowalających strony warunkach, głównie w kwestii Wysp Kurylskich, Japończycy nadal mają.