Першы радок біяграфіі паэта: Янка Купала (сапраўднае імя Іван Дамінікавіч Луцэвіч) нарадзіўся 7 ліпеня 1882 года ў невялікім фальварку Вязынка Вілейскага павета ў сям'і арандатара. Гэтая фраза для школьніка гучыць, як «London is the capital of Great Britain». Вывучана да аўтаматызму, можна было б не разважаць. А варта было б.

І бацька, і маці будучага паэта паходзілі з сем'яў збяднелай шляхты. Згадванне роду Луцэвічаў можна знайсці яшчэ ў архіўных дакументах ХVII стагоддзя. У свой час дзед Купалы арэндаваў зямлю ў саміх Радзівілаў, але тыя выгналі яго, і менавіта гэты факт у далейшым быў пакладзены ў аснову п'есы «Раскіданае гняздо».

Ёсць яшчэ адно ўскоснае пацверджанне таго, што першым «народным» паэтам нацыі стаў нашчадак «блакітных крывей». Гэта пацвярджэнне – чуццё сябра і такога ж «народнага ідала» ўсіх беларусаў – Якуба Коласа.

Вядома, што Купала і Колас часам адкрыта супернічалі і вялі злосныя бойкі… за шахматнай дошкай. Купала лічыў сябе майстрам і не тоячыся злаваўся, калі Колас раптоўна пачынаў выйграваць. І аднойчы пасля асабліва ўдалага ходу суперніка ўсклікнуў: «Ах ты, мужык!». У адказ прагучала не меньш эмацыйнае: «А ты — шляхцюк!» Гэтая рэпліка мусіла быць сцвярджэннем і арыстакратычных каранёў Купалы, і яго вечнай прагі да элегантнасці.

Касцюмы з гальштукам і трысціна як абавязковы атрыбут. Такі выгляд не мог не прыцягваць да сябе жаночую ўвагу, але ў біяграфіі Купалы захаваліся толькі два жаночых імя – Уладзіслава Станкевіч і Паўліна Мядзёлка. З першай Купала пражыў больш за 25 гадоў, у гонар другой назваў галоўную гераіню сваёй п'есы «Паўлінка».

Зусім юная Паўліна Мядзёлка ў 16-цігадовым узросце паехала ў Вільню за «лепшым жыццём». У горадзе дзяўчына здала іспыты ў гімназію і адправілася ў госці да знаёмых, дзе і сустрэлася з Янкам Купалам.

Шмат чаго ў аўтабіяграфічным выданні Паўліны Мядзёлкі прайшло праз савецкую цэнзуру, але некаторыя радкі засталіся:

Сустрэча з Паўлінай Мядзёлкай так запала ў душу паэту, што праз 4 гады ён зачытаў сябрам сваю новую п'есу пад назвай «Паўлiнка» і прапанаваў дзяўчыне галоўную ролю ў аднайменным аматарскім спектаклі. Юная актрыса не адмовілася ні ад ролі, ні ад адносінаў з аўтарам, хаця падчас адной з сустрэч паэт атрымаў нечаканы адпор:

Мінула крыху часу, і вядомыя са школы радкі «Гэй ты, дзяўчына, кветка-лiлея», датаваныя 1914 годам, былі прысвечаны ўжо Уладзіславе Станкевіч.

З Уладзіславай Янка Купала звянчаўся ў 1916 годзе ў Петрапаўлаўскім касцёле Масквы. У мемуарах Паўліны Мядзёлкі захаваўся каментар пра тое, што актрыса даведалася пра шлюб паэта і сваёй сяброўкі толькі праз год пасля цырымоніі.

Але Паўліна Мядзёлка працягвала прысутнічаць у жыцці Купалы. У сярэдзіне 20-х гадоў Купала дапамог ёй уладкавацца на працу ў мінскае выдавецтва. А летам 1930 года яе арыштавалі ўжо ў Маскве быццам бы за ўдзел у антысавецкім Саюзе вызвалення Беларусі. Паўліна, па яе асабістаму прызнанню, «падпісывала ўсё, што падсоўвалі».

Вядома, што Янка Купала быў адным з ініцыятараў стварэння Беларускага драматычнага тэатра, БДУ і Інбелкульта, удзельнічаў у канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі, быў уганараваны звання «народнага паэта БССР», але, тым не менш, АДПУ (пазней НКУС) сачыў за ім. Паэта не аднойчы вінавацілі ў палітычнай ненадзейнасці, маўляў, гэта ён кіраваў падпольным Саюзам вызвалення Беларусі, чым і сапсаваў сваю рэпутацыю.

Пасля аднаго з допытаў у АДПУ у 1930 годзе Янка Купала даслаў ліст старшыні праўлення БССР Аляксандру Чарвякову:

22 лістапада 1930 года Янка Купала спрабаваў пакончыць з жыццём – кухонным нажом паэт зрабіў сабе харакіры (хоць нехта распавядае пра каўказскі кінжал). Выратавала яго жонка Уладзіслава, якая пачула енк з суседняга пакою і, знайшоўшы Купалу на падлозе ў лужыне крыві, кінулася за дапамогай.

Калі ж Купалу перавялі на хатняе лячэнне, да яго ў госці прыйшоў сябра, тады ўжо пазбаўлены пасады прэзідэнта АН БССР Усевалад Ігнатоўскі. Гэтая сустрэча была апошняй. Па адной з версій, усе абвінавачванні, раней адрасаваныя Купалу, у НКУС перавялі на Ігнатоўскага, і на наступны дзень пасля візіту да паэта яго сябра застрэліўся.

Новая пагроза арышту навісла над літаратарам у 1937 годзе, але праз год гучная «Справа пісьменнікаў» была раптоўна закрыта, а ў студзені 1939-га Янка Купала і Якуб Колас былі ўганараваны першымі ардэнамі Леніна.

Верагоднай падставай для прысваення вышэйшых узнагарод стаў Пакт аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам, падпісаны 23 жніўня 1939 года разам з сакрэтным пратаколам аб падзеле Усходняй Еўропы. Тэрыторыі Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі праз пару месяцаў павінны былі ўвайсці ў склад СССР.

Увосень 1941 года Іван Дамінікавіч Луцэвіч разам з жонкай Уладзіславай апынуўся ў татарскім сяле Печышчы на шляху да Казані, куды падчас вайны эвакуявалі Саюз пісьменнікаў. Там жа 18 чэрвеня 1942 года паэта заспеў выклік з Масквы.

У Маскву Купала паехаў адзін. Са сталіцы даслаў жонцы спачатку ліст аб тым, што дабраўся добра, а потым – тэлеграму, у якой удакладніў адрас: гатэль «Масква», нумар 414. Ліст жонкі ў адказ ён атрымаць не паспеў. Увечары 28 чэрвеня паэт выпаў у лесвічны пралёт гатэля паміж 9 і 10 паверхамі і, праляцеўшы больш дзесяці метраў, разбіўся насмерць.

Паводле афіцыйнай версіі, прычынай смерці Янкі Купалы стала наканаваная выпадковасць. Але ён ляцеў у шахту паміж пралётамі, перакуліўшыся праз высокія парэнчы. Ці мог паэт зрабіць гэта адмыслова? Але версія самагубства таксама не знайшла пацвярджэння. Яшчэ ў 2006 годзе Сяргей Вечар, на той момант дырэктар музея Янкі Купалы, казаў:

Ёсць пацверджаная гісторыкамі інфармацыя пра тое, што за колькі гадзін да пагібелі паэт сустракаўся з сябрамі, быў у бадзёрым настроі і запрашаў на 60-гадовы юбілей, які мусіў адзначыць 7 ліпеня. У нумары гатэля ён быў з кампаніяй, але раптоўна падняўся і выйшаў, папярэдзіўшы, што яму «трэба з кімсьці пагутарыць», і што «ён праз хвіліну вернецца».

Па некаторых звестках, незадоўга да трагічнай смерці Купалу зноў бачылі ў кампаніі Паўліны Мядзёлкі. У тыя гады яна працавала ў 27-й школе Масквы настаўніцай, а па іншых дадзеных, служыла ў Дзяржаўным палітычным кіраванні пры НКУС...

Хто гэтая жанчына? Ці магла яна скінуць у лесвічны пралёт няхай і не маладога, але досыць моцнага мужчыну? Ці яна проста бачыла, як «дапамог» нехта іншы? І як туфель паэта мог зляцець з нагі і апынуцца на пляцоўцы? Гэтыя пытанні аб тым, што адбылося ў гатэлі «Масква» 28 чэрвеня 1942 года, застаюцца без адказаў і да сёнешняй пары.

Паводле адной з версій, у архівах ФСБ Расіі да гэтата часу захоўваюцца засакрэчаныя дакументы, якія могуць дапамагчы адказаць на пытанне пра тое, як насамрэч загінуў народны паэт Беларусі. Але ўсе запыты, у тым ліку і супрацоўнікаў музея Янкі Купалы ў Мінску, засталіся без адказаў.

Цела паэта было крэміравана 1 ліпеня 1942 года і пахавана на Ваганькаўскіх могілках у Маскве. І толькі праз 20 гадоў, у 1962 годзе, урна з прахам беларускага класіка была перавезена ў Мінск і перапахавана на Вайсковых могілках, побач з магілай яго маці.