Мы для еўрапейцаў цікавыя і невядомыя. Нараўне з традыцыямі Візантыі ў абразах выразна бачныя традыцыі заходне-еўрапейскага мастацтва.

Ёсць адзінкавыя асобнікі, якія ўсё-такі знайшліся. На тыльным баку абразоў былі штампікі і надпісы, якія і дапамаглі ім вярнуцца.

У мяне была свая сістэма апытання мясцовых жыхароў, план, карты, на якіх былі пазначаны ўсе цэрквы раёна. Чыноўнікі рапартуюць: «царквы ў вёсцы няма». Я туды еду – царквы сапраўды няма. Затое на могілках ёсць капліца. А ў ёй – унікальныя каштоўнасці. Вось у магільнай капліцы ў вёсцы Ляхаўцы на дзверы нават замка не было – ён замыкаўся на пруток, а ўнутры – абраз XVII стагоддзя. Хіба маглі мы пакінуць яго там?

Нашы летнія экспедыцыі пачыналіся з таго, што ўсю зіму я «збірала»... малочныя бутэлькі. Я не здавала іх, а збірала ў мяшкі ад бульбы. Да лета набіралася мяшкоў 10–15. Мы іх здавалі – гэта і былі грошы на харчаванне ў экспедыцыі. У той час гэта мастацтвам не лічылі, а нас папракалі, што праядаем бюджэт, ездзім невядома дзе, прывозім невядома што.

Тое, што ў музеі – то і выратавана. І зараз храмы робяць копіі з гэтых ікон. Вось для вёскі Ляхаўцы, напрыклад, маларыцкі майстар стварыў калісьці абраз, цяпер ён захоўваецца ў нашым зборы. А сучасны іканапісец зробіць з яго копію для мясцовага храма. Лічыцца, што і першаўзор, і спіс з яго маюць аднолькавую духоўную сілу.

Проста так аддаў у дар. Ён іх падабраў калісьці ў 70-я гады мінулага стагоддзя на Гомельшчыне, у Калінкавічах. Іконы выкінулі з разбуранай капліцы. Нават нягледзячы на жальбы жонкі, што для бульбы ў машыне месца не хапае, забраў 4 абразы. Чвэрць стагоддзя яны захоўваліся ў яго дома, а потым пенсіянер аддаў іх музею. Мы доўга яго распытвалі, ён спакойна адказваў: «Так, я разумею, што на кошт гэтых ікон можна купіць кватэру ў Мінску, але я хачу іх падарыць».

Вось абраз з вёскі Ялава, Пружанскага раёна (на фота зверху). З аднаго боку адсутнічае маляўнічы пласт – ён зрэзаны, таму што абраз служыў стальніцай – на ім хлеб і сала рэзалі. Знайшла я яго выпадкова – размаўляем мы са святаром, гарбату п'ем, а на стале абрус неяк дзіўна тапырыцца. Я пад яго рукой – а там луска (скос паміж полем і каўчэжцам абраза – Sputnik). Папрасіла абрус падняць – а гэта былая царская брама. Дзве створкі злучылі разам. Разумна. А святар мясцовы за гэтым сталом еў...

Іканапісцы выкарыстоўвалі іконаграфічныя схемы як візантыйскія, так і заходне-еўрапейскія, а некаторыя абразы напісаны па ўзорах з Кіева-Пячэрскай лаўры.

Для італьянцаў стала сапраўдным адкрыццём, што ў нас быў вельмі распаўсюджаны вобраз Маці Божай Рымскай, так званай Маці Божай Снежнай – культ Маці Божай распаўсюджваўся на Беларусі пад уплывам каталіцкай царквы.

Пачынаючы з XVII стагоддзя на тэрыторыі сучаснай Беларусі сталі стварацца іканапісныя арцелі. Кожны майстар працаваў над сваім «участкам» – хтосьці рыхтаваў шчыт, хтосьці яго ляўкасіў (пакрываў спецыяльным грунтам, які складаўся з мелу, размешанага на рыбіным клеі з даданнем льнянога алею – Sputnik), іншы майстар рабіў жывапіс «лікавы» – пісаў лікі і рукі, трэці працаваў над «далікавым» жывапісам – маляваў вопратку, фоны, чацвёрты залаціў.

Гэта рэдкае шанцаванне для даследчыкаў, калі абраз падпісаны і датаваны. Ён дапамагае ў атрыбуцыі іншых абразоў. Гэта свайго роду эталон, адштурхоўваючыся ад якога можна адсочваць і як змяняецца тлумачэнне і падыходы.

Часам прасілі дапамагчы мясцовыя райкамы партыі. З тымі ж Ляхаўцамі як было – рота салдат ачапіла могілкі, а ў гэты час калгаснікі сядзелі ў клубе на арганізаваным па нашай просьбе сходзе. Мясцовыя жыхары заўсёды супраціўляліся. І яны маюць рацыю – гэта іх дзядоў, прадзедаў іконы. Але забяспечыць захаванасць усяго гэтага, на жаль, у сельскай паўразбуранай царкве немагчыма. Да таго ж, тады ўся гэта маёмасць лічылася ўласнасцю Міністэрства культуры БССР. Пакінуць помнік на разрабаванне мы не маглі. Колькі было знішчана, скрадзена і ўжо назаўсёды згублена.

На шматлікіх беларускіх абразах жанчыны апранутыя не ў традыцыйныя хітоны і мафорыі, а ў сукенкі, характэрныя для XVII–XVIII стагоддзяў, а то і ў адзенні, вельмі падобныя на нашы нацыянальныя.

Нашы іканапісцы вельмі творча, у адпаведнасці з мясцовымі паданнямі, перапрацоўвалі візантыйскія і заходне-еўрапейскія традыцыі, вы толькі ўявіце – XVII стагоддзе, ужо прынятая Брэсцкая ўнія, існуе ўніяцкая царква. Як праваслаўны мастак мог паказаць сваё стаўленне да варожых рэлігійных персанажаў? Прасцей за ўсё – апрануць яго ў адзення іншаверцаў. Так, на іконе з сюжэтам «Усячэнне рук першасвятару Афонію» з Маларыты іканапісец адлюстраваў яго ў чалме.

На абразе Спасланне Ісуса ў пекла намаляваныя стражнікі – румяныя, у латах, быццам яны сышлі з параднага шляхецкага партрэта. І ўжо зусім недапушчальнае для іканаграфіі – на іконе ёсць цені. Напрыклад – шляхецкая шабля адкідвае цень. А на іконе ж ўсё безцялеснае. Не можа там быць ценяў. А на беларускай – можа.