1988
առանց վաղեմության
ժամկետի
Երկրաշարժի էպիկենտրոնում` Սպիտակ քաղաքում, ստորգետնյա ցնցումների ուժգնությունը հասել էր 10 բալի (12-բալանոց սանդղակով), Լենինականում` 9, Կիրովականում` 8, Երևանում` 5-6 բալի։ Երկրաշարժի օջախը 20 կիլոմետր խորության վրա էր` Սպիտակից վեց կիլոմետր հյուսիս–արևմուտք։ Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի պահին երկրակեղևի պատռվածքի գոտուց ազատվել էր Հիրոսիմայի վրա նետած ատոմային ռումբի նման 10 ատոմային ռումբի պայթյունին հավասարազոր էներգիա:
ՀԱՅԱՍՏԱՆ
Հայաստանի նորագույն պատմության մեջ ամենախոշոր աղետը տեղի է ունեցել 1988թ–ի դեկտեմբերի 7–ին` ժամը 11։41–ին։ 30 վայրկյանում Սպիտակը երկրի երեսից ջնջվեց և սև քաղաքի վերածվեց։
ԴԺԲԱԽՏՈՒԹՅԱՆ
ԺԱՄ
Երկրաշարժի պահին երեխաները դպրոցներում ու մանկապարտեզներում էին, մեծերը` աշխատավայրում։ Մարդիկ շենքերի ներսում էին, այստեղից էլ` զոհերի մեծ թիվը։
Երկրաշարժի զոհերի թիվը հասավ 25 հազարի, 140 հազարը հաշմանդամ դարձան, շատերը հետո մահացան տարբեր հիվանդությունների ու բարդությունների պատճառով։ Ողբերգության հետևանքով բազում երեխաներ որբացան, ծնողները կորցրին երեխաներին։ Սպիտակի երկրաշարժը դարձավ հայ ժողովրդի ցավը։
Հայաստանի վերքերը մինչև հիմա էլ չեն սպիացել։ «Աղետի գոտի» արտահայտությունը նոր–նոր է սկսել դուրս գալ շրջանառությունից։

Գյումրին և Սպիտակը տարիներ անց
Պաշտոնական տվյալներ
մահացել են ավելի քան
25 000
հաշմանդամ են դարձել
140 000
անօթևան են մնացել
ավելի քան
500 000
աղետի գոտում են հայտնվել ավելի քան
970 000
մարդ
Երկրաշարժը շարքից հանել է հանրապետության արտադրական ներուժի
40%-ը
Հայաստանի տնտեսությանը հասած վնասը կազմել է
13
միլիարդ ռուբլի
Քանդվել կամ վթարային վիճակում են հայտնվել
Դպրոցներ՝ նախատեսված
210 000
աշակերտի համար
մանկապարտեզներ՝ նախատեսված
42 000
երեխայի համար
416
բուժհաստատություն
2
թատրոն
14
թանգարան
391
գրադարան
42
կինոթատրոն
349
մշակույթի տուն
շարքից դուրս է եկել
600
կիլոմետր ավտոճանապարհ
10
կիլոմետր երկաթուղային ճանապարհ
«Ես նույնիսկ չհասցրի ինչ-որ բան տեսնել, միայն լսեցի, թե ինչպես են գոռում` երկրաշա՜րժ է, փրկվե՛ք։ Հաջորդ պահին ամեն ինչ քանդվեց։ Ընդամենը չորս արտադրամաս կար, մերն առաջին հարկում էր։ Ասես դանդաղեցրած ֆիլմ լիներ. հիշում եմ` ինչպես երկաթբետոնե պանելը վերևից իջավ ներքև։ Ինձ փրկեց այն hանգամանքը, որ խողովակի կողքին էի, և պանելը մի ծայրով ընկավ դրա վրա»,
– պատմում է Լենինականի գուլպայի ֆաբրիկայի աշխատող Ռուզաննա Գրիգորյանը:
«Մեր 60-հոգանոց խումբը Սպիտակում էր։ Ապրում էինք ուսումնարանի հանրակացարանի չորրորդ հարկում։ Այն պահին, երբ պատերը ցնցվեցին, անձնակազմի գրեթե բոլոր անդամները սենյակում էին, հեռուստացույց էին դիտում։ Ես օրապահ էի։ Նախօրեին ցնցումներ եղել էին, բայց այդ օրվանը բոլորովին ուրիշ էին։ Ես նույնիսկ չհասցրի գոռալ, զգացի, որ ներքև եմ ընկնում։ Վերևից ինչ-որ հարված զգացի մեջքիս։ Չորրորդ հարկից հասա առաջին հարկ։ Մինչև գոտկատեղս խրվել էի փլատակների մեջ։ Ամբողջ մարմինս ճզմվել էր, լիակատար խավար էր»,
– պատմում է Օմսկի ոստիկանության բարձրագույն դպրոցի կուրսանտ Կամիլ Յումաևը։
Երկրաշարժի առաջացրած ալիքը գրանցվել էր Եվրոպայի, Ասիայի, Ամերիկայի և Ավստրալիայի լաբորատորիաներում:
«Ցապկո, Յալյոյան, Պետրոսյան, Հակոբյան… Երեխաները հիմնականում մնացին 2 դպրոցի փլատակների տակ, մյուսները՝ իրենց բնակարաններում: Նրանցից մեկն էլ հորեղբայրս էր՝ ջոկատի կադրերի բաժնի պետ մայոր Ալեքսանդր Էյռամջյանը, որը զորացրվելուց հետո Գյումրու կահույքի ֆաբրիկայում էր աշխատում: Նա երկրաշարժի հենց առաջին ցնցման ժամանակ օգնել էր ֆաբրիկայում աշխատող երիտասարդ աղջկան դուրս գալ շենքից, բայց ինքը չէր հասցրել ու մնացել էր փլատակների տակ»,
- պատմում է Հայկ Էյռամջյանը։
«9–հարկանի շենքը թղթե տնակի նման քանդվել էր, կարծես ընկել էր հսկայական մամլիչի տակ, որը ճզմել էր բոլորին և ամեն ինչ՝ սեփական բնակարանների առաստաղի և հատակի արանքում»,
- հիշում է ականատեսներից մեկը։
Գթասրտության
դարաշրջան

Երկրաշարժի գոտում առաջինը սկսեցին աշխատել մոտակայքում տեղակայված զորամասերի զինվորներն ու սպաները։ Քանդված շրջանների վերականգմանը մասնակցեցին ԽՍՀՄ բոլոր հանրապետությունները։
«Ես ժամկետային զինծառայող էի, գործուղվել էի Երևան։ Երկրաշարժի օրը մեզ Սպիտակ տարան։ Գիշերը տեղ հասանք, ամեն ինչ կորած էր ծխի ու կրակի մեջ։ Առավոտյան սարսափելի տեսարան էր։ Մենք օգնում էինք քանդել փլատակները, հանել ողջ մնացածներին (մի քանի ժամ անց գտանք)։ Կային մարդիկ, որոնք այդ ընթացքում թալանով էին զբաղված։ Մեկին ստիպված եղանք պահակախմբով դուրս բերել, որպեսզի փրկենք ինքնադաստանից...»,
– հիշում է այդ օրերին Սպիտակ մեկնած զինվորներից մեկը։
«Մոտավորապես ժամը 12–ին Հայաստանից զանգ ստացա` երկրաշարժ է եղել։ Տեղակալս` Շչերբինը, որին այնտեղ էի ուղարկել, զանգեց ու ասաց. «Նիկոլայ Իվանիչ, սա աղետ է, քաղաքները քանդված են, ամեն ինչ քանդված է»։ Հասկացա, որ պետք է գնամ։ Երբ տեղ հասա, հույսս մարեց։ Սարսափելի տեսարան էր։ Քաղաքը գրեթե ամբողջովին ավերվել էր։ Միայն ծայրամասերի տներն էին պահպանվել։ Շենքերը հողին էին հավասարվել։ Փլատակների տակ ողջ մնացած մարդիկ կային։ Գոռում էին, հուսահատ ձայնով օգնություն խնդրում»,
– հիշում է Ռիժկովը։
Ողբերգության ծավալները հսկայական էին ոչ միայն Հայաստանի, այլև ԽՍՀՄ–ի համար։ Հետևանքների վերացման աշխատանքները համադրելու համար ստեղծվեց հանձնաժողով, որի նախագահ նշանակվեց ԽՍՀՄ նախարարների խորհրդի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովը։ Ավելի ուշ` 20 տարի անց, նա «Հայաստանի ազգային հերոս» բարձրագույն կոչման արժանացավ։
«Պետք էր մարդկանց թաղել, բայց դագաղներ չկային»։
Նա պատմում է, որ առաջին օրերին հացից, երշիկից ու հագուստից բացի, մեկ այլ խնդիր էլ կար.
Հայաստանի փայտագործական բոլոր կոմբինատներին հրահանգել էին դադարեցնել աշխատանքն ու դագաղներ պատրաստել։ Դագաղները հասցնում էին աղետի գոտի և թողնում ճանապարհների մոտ։
Մարդիկ գալիս էին ու տանում, մեկը` փոքրի, մյուսը` մեծի համար։

Հայ ժողովրդի դառը ճակատագիրը ծնեց գթասրտության, ապրումակցելու, ուրիշի ցավը կիսելու համամարդկային ալիք։ Հայաստանի ցավը, հիրավի, բոլորի համար նույնն էր։ Եվ դա օգնեց 1988թ–ի դեկտեմբերը տեսած մարդկանց, հավատ ներշնչեց նրանց։
ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովը պաշտոնական այցով ԱՄՆ–ում էր, նա Հայաստան եկավ միայն դեկտեմբերի 10–ին։
«Ոչ մի բանի հետ չեմ կարող համեմատել հայ ժողովրդի դժբախտությունը։ Այն, ինչ մենք սեփական աչքերով տեսանք, սարսափելի էր»։
Ողբերգությանն արձագանքեց նաև «Գթասրտության շքանշանի» հիմնադիր, Նոբելյան մրցանակակիր մայր Թերեզան.
Մայր Թերեզան եկավ Խորհրդային Հայաստան և երկրաշարժի շրջաններ ուղարկեց միանձնուհիների, որոնք օգնեցին տուժածներին։
Հանգամանքների սարսափելի զուգադիպությամբ 1988 թվականի ձմեռը սարսափելի ցուրտ էր։ Երկրաշարժից հրաշքով փրկված մարդիկ մնացել էին առանց տանիքի, իսկ դրսում ջերմաստիճանը հասել էր մինուս 35 աստիճանի։
Ավերված շրջանների վերականգմանը մասնակցեցին 111 երկիր` Ֆրանսիան, Հոլանդիան, Հարավսլավիան, Ամերիկան, Իտալիան... Ոչ ոք անտարբեր չմնաց։ Օգնեցին փրկարարական սարքավորումներով, մասնագետներով, սննդամթերքով և դեղորայքով։ Բայց այդ ժամանակ էլ ողբերգական դեպքեր եղան. օգնություն բերելու ճանապարհին երկու ինքնաթիռ ընկավ` հարավսլավական ու խորհրդային։
Փլատակների վրա աշխատում էին ոչ միայն մասնագետները, այլև կամավորները։

Ժամը մեկ հինգ րոպե լռություն էր հայտարարվում, որպեսզի փրկարարները կարողանան լսել փլատակների տակ ողջ մնացածների ձայները։

Անդադար լարվածություն, անքուն աշխատանք։ Ոչ բոլորն էին կարողանում հոգեբանորեն դիմանալ տեսածին։
«Դպրոցի փլատակները քանդեցին, ամբողջ դասարանը բաց աչքերով պառկած էր։ Բոլորը մահացել էին։ Ֆրանսիայից ժամանած փրկարարների հրամանատարի սիրտը չդիմացավ, կաթվածահար եղավ ու տեղում մահացավ»,
– հիշում է երկրաշարժի հետևանքների վերացման աշխատանքների ղեկավարներից մեկը`
Նիկոլայ Տարականովը։
Նրա խոսքով` Սպիտակը Չերնոբիլից սարսափելի էր. Չերնոբիլում կարելի էր ռադիացիայի մահացու չափաբաժին ստանալ, բայց թշնամին անտեսանելի էր։ Իսկ այստեղ «մասնատված մարմիններ էին, փլատակների տակից հնչող հառաչանքներ...»։
Տարականովը հիշում է, որ դեռ 30–ականներին խորհրդային գիտնականները Հայաստանի հյուսիսային շրջանների սեյսմակայունությունը 9 բալից իջեցրել էին մինչև 7 բալ։ Միտումնավոր չէր արվել։ Երկիրը հնգամյակներով էր ապրում։ Պետք էր արագ կառուցել` սոցիալիստական մրցակցության մեջ առաջ ընկնելու համար։ Դրա հետևանքը երևաց տարիներ անց։

«Սպիտակը ջնջվել էր երկրի երեսից։ Բարձրահարկ շենքերի փոխարեն շինարարական աղբի կույտեր էին։ Տեղ–տեղ փլատակների վրա սպիտակ տառերով կարմիր կտորներ էին ընկած։ Կոմունիստական կարգախոսներն էին` սոցիալիստական քաղաքի փլատակների վրա»,
- հիշում է լրագրող Օլեգ Գրեչնիկովը։
Սպիտակի երկրաշարժից անմիջապես հետո աշխարհահռչակ շանսոնյե Շառլ Ազնավուրը Փարիզում ստեղծեց աղետից տուժածների օգնության հիմնադրամ, որը կոչվեց «Ազնավուրը Հայաստանին»։
1988 թվականից հետո Ազնավուրը բազմաթիվ անգամ եկավ Հայաստան բարեգործական առաքելություններով, նվիրատվությունների հավաք կազմակերպեց ու բարեգործական համերգներ տվեց։
Ֆրանսահայ ռեժիսոր Անրի Վերնոյի հետ նա տեսահոլովակ նկարահանեց «Քեզ համար, Հայաստան» երգի համար։ Այդ հուզիչ տեսահոլովակի նկարահանմանը մասնակցեցին Ֆրանսիայի մոտ 90 երգիչներ, դերասաններ ու արվեստի գործիչներ։
1988 թվականի դեկտեմբերի 7–ի երկրաշարժի հիշատակին ԽՍՀՄ–ում 3 ռուբլի արժեքով մետաղադրամ թողարկվեց, որը նվիրված էր երկրաշարժից հետո Հայաստանին ցուցաբերած համաժողովրդական օգնությանը։

2008 թվականի դեկտեմբերի 7–ին Գյումրու կենտրոնում 1988 թվականի ողբերգության զոհերին նվիրված հուշակոթող բացվեց հասարակական միջոցներով ու կոչվեց «Անմեղ զոհերին, բարեգութ սրտերին»։

2015 թվականին Սպիտակում հուշարձան բացեցին` նվիրված խորհրդային զինվորներին, որոնք մասնակցել էին երկրաշարժի հետևանքների վերացման աշխատանքներին։
1989-2008 թվականներին պետական ու միջազգային տարբեր կազմակերպությունների միջոցներով հաջողվեց տանիք տալ մոտ 60 հազար մարդու, բայց հարցը վերջնականապես չլուծվեց։ 2008 թվականին պետական օգնության ծրագիր մեկնարկեց, որի շահառու դարձան Լոռու և Շիրակի մարզերի 5381 ընտանիքները։
Սպիտակի երկրաշարժից հետո իտալացի մասնագետների կառուցած դպրոցի աշակերտները
Հայաստանի քաղաքաշինության պետական կոմիտեի տվյալներով` 2008-2017 թվականներին հատկացված 65 միլիարդ դրամով 4839 ընտանիքի բնակարանային հարցը լուծվեց։
500 ընտանիքների բնակապահովման խնդիրը լուծելու համար 2019թ–ի պետական բյուջեով արդեն իսկ հատկացված է 560 մլն դրամ։
Աղետի գոտու անօթևան ընտանիքների խնդիրը վերջնականապես կլուծվի 2020թ–ին։
Այսպիսով, երկրաշարժից 30 տարի անց դեռ հարյուրավոր մարդիկ սեփական տանիք չունեն։ Չենք խոսում այն մասին, որ Հայաստանում ու երկրի սահմաններից դուրս ապրող հարյուրավոր մարդիկ մինչև հիմա չգիտեն իրենց բարեկամների ճակատագրի մասին` ո՞ղջ են, մահացե՞լ են, թե՞ բուժման, վերականգման կամ որդեգրման նպատակով աշխարհի տարբեր անկյուններում են հայտնվել։
Սպիտակի երկրաշարժից հետո իտալացի մասնագետների կառուցած դպրոցի աշակերտները
Հեղինակ՝ Դավիթ Գալստյան
Խմբագիր՝ Արմինե Ալեքսանյան
Լուսանկարներ՝ ՌԻԱ Նովոստի (Ռ. Մանգասարյան, Ալեքսանդր Գրաշենկով, Ի. Նոսով, Իգոր Միխալև, Ալեքսանդր Պոգոտով, Ալեքսանդր Մակարով, Ալեքսեյ Բոյցով, Յուրի Կույդին, Յուրի Կավեր), Sputnik Արմենիա (Ասատուր Եսայանց, Արամ Ներսեսյան), բաց աղբյուրներ
Դիզայներ՝ Շուշանիկ Սարգսյան